Paradoks Adalet hakkında derinlemesine düşünceler geliştiren ve bu konuda önemli fikirler ortaya koyan birçok filozof vardır. Sol ve sağ perspektiften her filozofun kabul gördüğü fikir ve teoriler üzerinde duralım.
Platon
Platon, “Devlet” (Politeia) adlı eserinde, adaletin bireyin ruhundaki uyum ve devletin her parçasının (yöneticiler, koruyucular, üreticiler) kendi görevini yapmasıyla ilgili olduğunu savunur. Ona göre, adalet, ruhun ve devletin düzenli ve dengeli bir yapıya sahip olmasıdır.
Aristoteles
Platon’un öğrencisi Aristoteles, “Nikomakhos’a Etik” ve “Politika” eserlerinde adaletin çeşitlerinden bahseder. Ona göre, adalet iki şekilde ele alınabilir: dağıtıcı (distributive) adalet ve düzeltici (corrective) adalet. Aristoteles, adaletin, bireylerin hak ettiklerini almasıyla ilgili olduğunu savunur.
John Locke
Locke, doğal hukuk ve doğal haklar teorisini savunur. Ona göre, insanlar doğuştan yaşam, özgürlük ve mülkiyet haklarına sahiptir. Devletin temel görevi, bu doğal hakları korumaktır. Adalet, bireylerin doğal haklarının korunması ve ihlal edilmemesiyle sağlanır.
Locke, devletin varlığını bir toplumsal sözleşmeye dayandırır. İnsanlar, doğal hallerinde haklarını korumakta yetersiz kalınca, bir devlet kurmak için toplumsal sözleşmeye girerler. Bu sözleşme, devletin bireylerin haklarını koruması gerektiğini ve adaletsizliklere karşı korunmaları için bir otorite oluşturduğunu belirtir.
Jean-Jacques Rousseau
Rousseau, adaletin toplumsal eşitliğe dayanması gerektiğini savunur. Ona göre, doğal durumda insanlar eşit ve özgürdü, ancak özel mülkiyetin ortaya çıkışıyla toplumsal eşitsizlikler ve adaletsizlikler doğdu.
Rousseau’nun adalet anlayışı, genel irade kavramına dayanır. Toplumun ortak çıkarlarını yansıtan genel irade, bireylerin özgürlüğünü ve eşitliğini koruyan yasalar yaratmalıdır. Bu yasalar, toplumsal adaleti sağlamak için bireylerin iradeleri üzerinde üstün gelmelidir.
Peter Kropotkin
Kropotkin, anarşist bir filozof olarak, adaletin toplumsal dayanışma ve karşılıklı yardımlaşma temeline dayanması gerektiğini savunur. Ona göre, adalet, hiyerarşik otoritelerin ve devletin varlığıyla değil, bireylerin birbirlerine karşı duydukları dayanışma ve iş birliğiyle sağlanır.
Kropotkin, “karşılıklı yardımlaşma” ilkesini adaletin temel bir unsuru olarak görür. Bu ilkeye göre, toplumlar, bireylerin doğal eğilimlerine uygun olarak dayanışma ve yardımlaşma üzerine kurulmalıdır. Bu, hem bireylerin hem de toplumun refahını artıracaktır.
John Rawls
20. yüzyılın en etkili filozoflarından biri olan Rawls, “A Theory of Justice” (Bir Adalet Teorisi) adlı eserinde adaletin “eşit özgürlük” ve “fırsat eşitliği” ilkelerine dayanması gerektiğini savunur. Rawls, “cehalet perdesi” kavramıyla, insanların adil bir toplumu inşa edebilmeleri için kendi konumlarını bilmeden karar vermeleri gerektiğini öne sürer.
Immanuel Kant
Kant, ahlak felsefesinde adaleti, bireyin özgürlüğünü ve insan onurunu koruyan evrensel ahlak yasalarına bağlılık olarak tanımlar. Kant’a göre, adalet, herkesin kendi özgürlüğünü, başkalarının özgürlüğüyle uyumlu olacak şekilde kullanmasını gerektirir.
Thomas Hobbes
Hobbes, “Leviathan” adlı eserinde, adaletin sosyal sözleşme aracılığıyla ortaya çıktığını savunur. Ona göre, doğal durumda (doğa hali) adalet yoktur; insanlar, güvenliklerini sağlamak ve kaosu önlemek için bir egemenin otoritesine boyun eğerek adaleti yaratırlar.
John Stuart Mill
Mill, “Utilitarianism” adlı eserinde, adaleti faydacılık prensibi (en büyük mutluluk ilkesi) bağlamında ele alır. Ona göre, adalet, toplumsal faydayı en üst düzeye çıkaran ve bireylerin haklarını koruyan kurallara uymaktır.
Pierre-Joseph Proudhon
Proudhon, adaletin karşılıklılık (reciprocity) ilkesine dayandığını savunur. Ona göre, bireyler arasındaki ilişkilerde eşitlik ve karşılıklı saygı esas olmalıdır. Adalet, bireylerin özgürlüklerini ve haklarını karşılıklı olarak tanıyarak korunur.
Proudhon, “Mülkiyet hırsızlıktır” sözüyle ünlüdür. Ona göre, özel mülkiyet, adaletsizliklerin kaynağıdır ve toplumsal eşitsizlikleri derinleştirir. Bu yüzden, mülkiyetin yeniden yapılandırılması ve adil bir dağılımın sağlanması gerektiğini savunur.
Karl Marx
Marx, adalet kavramını sınıf mücadelesi bağlamında ele alır. Ona göre, kapitalist toplumda adalet, sınıf egemenliği yoluyla zenginlerin çıkarlarını koruyan bir ideolojidir. Gerçek adalet, sınıfsız bir toplumda, üretim araçlarının ortak mülkiyetiyle sağlanabilir.
Marx, komünist toplumda adaletin, “herkese ihtiyacına göre” ilkesine dayanacağını savunur. Bu toplumda, bireyler kendi yeteneklerine göre üretime katkıda bulunur ve ihtiyaçlarına göre pay alırlar. Böylece, adalet, toplumsal eşitlik ve sınıfsız bir toplumun inşasıyla gerçekleşir.
Robert Nozick
“Anarchy, State, and Utopia” adlı eserinde Nozick, adaletin bireysel hakların korunmasına dayandığını savunur. Nozick’in adalet anlayışı, “minimal devlet” fikrine dayanır ve bireysel özgürlüğü en üst düzeye çıkarır.
Michel Foucault
Foucault, adalet kavramını iktidar ve bilgi arasındaki ilişki bağlamında analiz eder. Ona göre, adalet, iktidarın ve toplumsal kurumların bir ürünüdür ve bu yapılar aracılığıyla bireyler üzerinde nasıl bir denetim uygulandığını anlamak önemlidir.
David Hume
Hume, adaletin toplumsal bir yapı olduğunu ve insanların çıkarlarını korumak için geliştirdikleri bir sistem olduğunu savunur. Ona göre, adalet, insanların birbirleriyle iş birliği yapmalarını sağlayan kuralların toplamıdır.
Martha Nussbaum
Nussbaum, adaleti, bireylerin insanca bir yaşam sürebilmeleri için gerekli olan temel yeteneklerin (capabilities) korunması olarak tanımlar. Ona göre, adalet, herkesin bu yeteneklere erişimini sağlamaya yönelik bir toplumsal düzenin inşasını gerektirir.
